Prvi pisani pomen o manastiru Gomionica je iz 1540. godine. Legenda vezuje postanak manastira Gomionice uz imena Stefana Nemanje i Svetog Save. Pripada Eparhiji banjalučkoj Srpske pravoslavne crkve. Manastir Gomionica sa crkvom posvećenom Vavedenju Bogorodice u selu Kmećani, 40 kilometra od Banjaluke, kroz istoriju i vijekove obnavljan je 13 puta. Potiče iz doba pre turske okupacije.
Hram je izgledom povezan sa Rmnjem, Krupom i Krkom, a sličnost se sastoji u četiri stupca u brodu i još dva u priprati. Gomionička crkva je jednobradna građevina sa kupolom, polukružnom oltarskom apsidom i pripratom. Uz podužne zidove prislonjeni su ojačavajući lukovi. Svodovi unutar crkve su oslonjeni na isturene pilastre, pri čijem dnu su lučno zasvedeni prolazi, što crkvi daje prividno trobrodnu osnovu. Prvi pisani pomen je 1536. godine kada se u turskim izvorima u njoj pominje iguman Andrija. Najstariji sačuvani predmet je tipik manastira Gomionice, koji potiče iz 1599. godine. Danas se čuva u eparhijskoj biblioteci u Aradu (Rumunija). U manastiru Gomjenici je Jovan Svetogorac izdao 1649. godine, knjigu „Triod cvjetni“. Tu je boravio 27. marta 1727. godine srpski patrijarh Arsenije IV. (1725—1737).
Monasi su krajem XVII vijeka izbjegli u manastir Hodoš u Banatu, a 1738. godine u slavonski manastir Pakru. Tokom XVIII i XIX vijeka crkva je nekoliko puta obnavljana. Manastirsku školu podignutu 1882. godine je pohađao i poznati književnik Petar Kočić. Tu su bili 1883. godine kaluđeri – jeromonasi: iguman Partenije Davidović, Isaija Kostić i Gerasim Kočić. Veliki narodni dobrotvor, trgovac i poslanik Kosta Vučković (1828—1893) je poklonio manastiru 1000 f. priloga, za očevu dušu. Njagov otac Todor se zamonašio i kao Dionizije, bio iguman do smrti 1879. godine. Igumanija manastira od 1973. do 2014. bila je Jefimija Maksimović. Naslijedio je iguman je Metodije Kragulj.
On dodaje da je Gomionica jedan od rijetkih manastira u kojima od nastanka nije prošlo više od osam godina, a da nekoga nije bilo u njemu, te da je to veliki blagoslov. “Iako narod možda nije dovoljno crkven da bi svake nedjelje posjećivao crkve i hramove, ipak manastir za sve njihove potrebe, duhovne i ostale, jeste veliki autoritet”, kaže iguman Metodije. Kroz obnovu naših svetinja obnavlja se i sav naš narod”, ističe otac Metodije. Tokom posljednje obnove od 1993. do 1998. godine, kaže on, vidjelo se mnogo tragova paljevine i uništavanja iz turskog vremena, pa je mnogo toga sanirano i vraćen prvobitni izgled.
Živopis manastirske crkve posjeduje izvjesne stilske karakteristike koje ga dovode u vezu sa majstorima koji su u sedmoj i osmoj deceniji XVI vijeka oslikali pećku i gračaničku pripratu, crkvu manastira Lomnice i obnavljali freske u Studenici, Mileševi i Banji kod Priboja.
Riznica
U manastirskoj riznici su zbirke ikona iz XVI — XIX vijeka, starih rukopisnih i štampanih knjiga iz XIV — XVII vijeka i predmeta umjetničkog zanatstva (Gomionički predmeti). Pozlaćeni gomionički srebrni krst iz 1640. godine, rad Stefana Ivanovića Sarajevca iz Sombora, danas je u kolekciji Londonskog univerziteta.
Muzejska postavka
U manastiru Gomionica postoji i muzejska postavka. Muzej je smješten u objektu u kojem je prije Drugog svjetskog rata bila manastirska škola koju je pohađao pisac Petar Kočić, a koja je srušena 1941. godine. U Gomionici je sahranjen i njegov otac Jovo, monaškog imena Gerasim.
Milan Pilipović
